MAPUNGUBWE
LAL THLAN
(Mapungubwe
National Park)
Samson Thanruma
Africa chhim lam pum huapa ro dahkhawm tam
ber, hmasang lalte ro leh rangkachak dahkawmna hmu chhuak ta thut mai la;
zirtirtu naran ve mai ni bawk la, chung rangkachakte chu nangma tan i hawn ang
nge, mi thiamte hnenah kawl that leh zir chian atan i hlan ang? Duhthlan harsa
lutuk niin a lang lo. Chu chu kum 1933-a Jerry Van Graan-a’n, tuna a chanchin
kan sawi tur, Mapungubwe-a a thil tawn a ni. Van Graan-a chuan eng tin nge
rangkachak chu a hmuhchhuah a, engtin nge a tih zui tak zel tih lam chu kalsan
phawt ila. He hmun kan thlen dan leh kan zinkawng lam i’n sawi hmasa phawt teh
ang.
Krugger leh a chhevel
March ni 22, 2014 a ni a. South Africa hmar
lam, Krugger National Park-a kan hun hman dan te, ramsa ropui tak tak kan hmuh
dan te rilrua suangtuah neuh neuh chungin, Krugger-a ni chhuak kan hmuh hnuhnun
ber tur chu kan thlir a. Vawiinah hian Krugger National Park chhuahsanin, tuna
kan awmna Satara Rest Camp atanga Kilometer 500 zeta hla, World heritage Site
hmingthang tak, Mapungubwe National Park panin kan kal dawn a ni.
Zing dar 7:30-ah chuan kan bus-ah thuthmun
kan rem fel der tawh a. Tuna kan chhuahsan tur, zan hnih kan riahna hmun,
Satara Rest Camp tinuamtu ber chu savate kha an ni. Southern yellow billed
hornbill te, Black billed hornbill leh Woodland Kingfisher te, Grey go-away
bird te, Crested barbet leh sava dang nalh tak tak, a hming kan hriat vek lem
lohte kha he hmuna min lo dawngsawngtu receptionist polite takte leh thlenna in
nuam tak te ai chuan an hlu zaw mahin ka hria.
Satara Rest
camp an design dan hi a dangdai hle a. Circle complex hrang hrangah thenin, hut
25 zel chu complex pakhatah, rin bial zau pui angin an ding kual pam mai a.
Circle chhunga hmun awl zau tak chu kawt zawl a ni nghal a, thing a ding thelh
sung a, sava chi tin reng hmuh tur an awm bawk. Circle complex pakhat pawh hian
hmun awh a zau hle a, complex dangte phei chu hmuh phak an ni meuh lo va. Hut
180 zet he hmunah hian a awm avang leh, a design a inan vek avangin pengthuam
tinah map leh sign dah lo ta se a bo theih fe ang. Khualzinte tan swiming pool,
ATM, petrol station, dawr hmun leh restaurant tha tak a awm bawk.
![]() |
African fish eagle |
Danin a phal chin, darkar khata kilometer 50
pel lovin kan tlan a. Krugger landscape mawi tak mai chu kan chhuahsan hlen
tawh dawn avangin am takin kan thlir a. African Fish Eagle, mu lian leh mawi
tak, kawngsir thing ro-a fu kan hmu hlauh mai a. A dar atanga dum thla zun mai chungah a
nghawng leh a lu chu a lawr var voh mai a. A danglam em avangin vawi khat hmuh
tawh chuan khawi hmunah pawh hmu ila hai chi rual a ni lo. Zimbabwe te, Zambia
leh South Sudan ram chuan he sava hi National Bird atan an hmang hial a. A hram
ri a rapthlak danglam hle ni tur a ni, African hnam tam tak chuan thlarau aw
ang hialah an ngai; Africa ram ti africa-tu Fish Eagle kan hmu chu vannei kan
inti lo thei lo.
Darkar
thum vel zet muang fan raiha kan tlan hnuah, Krugger National Park chhuahna
gate kan thleng a. National Park ropui em em mai, Krugger National Park chu kan
hnuchhawn ta a a. Duh ang thala chaka kan tlan theih tawh avangin kan tlan chak
hle. Darkar khata kilometer 150 vel bawra chakin kan tlan a ni.
Riahbuk chang ve lo mikhual
Botswana ramri kan hnaih tial tial a, a ram
ruhrel pawh a inthlak tial tial bawk. Phulrai(savanah) hmun chu lung chang sen
leh hrawl tak takin an rawn thlak a; lei a pan sawtin thingkung a tlem tial
tial bawk; lung bang sang pui pui lawr zuah mai te, a ram leilung sen khuk mai
te chuan chu lai ram chu a upa a ni tih min hrilh nghal a. Thing awmchhunte lah
chu bawrchhawr leh fere zet mai an ni a. Chutiang hmun kawlh vul maiah chuan
thingkung mak danglam tak, lian leh hrawl em em mai, nihliap ang maia zar phar
duai mai chu hmuh hmaih chi an ni lo. Chu thingkung chu Baobab thingkung a ni
tih kan driver chuan min hrilh a. Ni sain dim hauh lova chung lai ram a ur sat
huam huam lai chuan, Baobab thingkungte chu nungchate tan daihlim petu leh
riahbuk siamsaktu a ni ngei ang tih han hmuh mai pawh chuan a langchiang hle a
ni.
Mapungubwe National Park hi SANParks hnuaia
awm a ni. (SANParks hi South Africa sawrkar hnuaia National Park-ho enkawltu
department, South African National Parks tihna a ni). Kan thlen chin apiangah
SANParks hnuaia thawkte hi an polite-in dawr an nuam takzet a. Mahse, beisei
loh takin chu hmunah chuan harsatna lian tak kan nei ta tlat mai. Keini team
chuan pindan 10 kan mamawh laiin, receptionist-te chuan chu lai hmun, Leokwe
Camp-ah chuan cottage panga (5) chauh a ruak tih min hrilh a. Chutah chuan mi
10 chauh an riak thei a. A bak, mi dang 10 te riah dan tur chu rei tak sawi
hovin kan indawr a, khua a thim ruai chu a ni ta mai si a.
![]() |
Entrance of Mapungubwe NP |
Anni chuan hemi hmun atanga kilometer 80 vela
hla, Limpopo Forest Tent-ah riahbuk min ruahmansak theih thu sawiin, “Kawng
dang a awm lo,” an tih chuan kan inen he haw hlawm a. Kan driver chuan, “Duh
suh u, ramri a ni a, zan riah nan a him lo,” a lo ti ve thung a. Min hruaitu
berin a him lo ti mah se tihngaihna dang awm hek lo le, kan remtih a tul ta a.
Receptionist chuan Limpopo Forest Tent chu rei tak ata mikhual thlen tawh lohna
hmun a nih thu te, tun hnai maiah pawh Baboon zawng rualin puan in eng emaw zat
an tihchhiat thu te, telephone network a awm loh bakah, chaw eina tur dawr
engmah a awm loh thu te chu a sawi uar hle a. Chutah, “Lui bulah kal loh tur;
awle an tam lutuk a. Keite leh Sakeibaknei aiin Sai rual an hlauhawm a, sai
rual hian vawi tam tak he camp hi an tichhe tawh thin a ni,” te chu a la ti ta
deuh deuh! Power supply a awm leh awm loh thu ni se min chhang duh miah lo
lehnghal a!
Tute nge Leokwe camp-ah riak ang a, tute nge
Forest Tent-ah chuan riak ang?
Kan han ruahman a, keini thianho pali (North
East mi 3 leh Vietnamese 1) bakah, Bangladesh mi panga, mipa rual thehthawh
chu, kan Course Director (CD) chuan, “In tlawmngai thei mai ang em?” tiin min
zawt ta a. Kan inen he haw a, ‘aih’ han tih mai hi a chakawm khawp mai. Keini
North East mite kher chutianga riak tura min han ti bik chu kan thianho chuan
‘amen’ harsa kan ti viau mai. Mahse, kan Indian pui dang ho, South Indian leh
North Indian te chuan Loekwe Cottage chu an riahna tur hmin saah an ngai hmiah
mai a. Kan CD, Dr. PC Tyagi, IFS chuan, “Zanin chauh a ni alawm,” a tih tak
avangin hmin vak lo leh lungawi lo tak chungin keini chuan, “Rikrum thilah kan
bus hi kan kawl ang a, driver pawh kan zingah a riah ve nghal a tul ang,” kan
ti a, tichuan, kan thiante thlah turin reception gate atanga kilometer sawm
chuang zeta hlaa awm, Leokwe Cottage panin Park chhungah chuan kan tlan lut ta
phawt a.
Thlarau chenchilh hmun
Kan riahna tur chungchangah rilru nawm lohna
leh helhkam tam tak nei mah ila, chu lai hmun mawina leh ropuina chu hmuh hmaih
phal chi a ni lo. Thing bawrchhawr te te kara ni tla tur zung rawn inkap lut
raih mai te, thli ro thawin vaivut a chhem darh leh huk thin te, thlaler
leilung ro leh lum huam huam, ruah chu sawi loh, dai far takngial pawh an hmuh
lohna a rei tawh a ni tih hriat taka khi riak ruakte chu, ni tla tur chuan kan
hmuh atan a chhun eng uar a. Han hawi zau deuh ila, thing hlim hnuaia sazuk leh
sakhi bawk fer fur mai te chu, >ng chau tawh mah se an hmuhnawmna a bo chuang
lo. Saza mawi danglam zet, Sable Antelope rualin hmanhmawh em em maia kawng an
rawn kan ziai ziai maite chu an hmuhnawm takzet a ni.
![]() |
Sabie Antelope crossing in hurry |
Kan kawi nek nek a, rin ai takin kan tlan rei
lehnghal. Leokwe Camp kan thlen chuan ni chu tla fel tawh mah se camp leh a
chhehvel chu a la eng riai ruai a, boruak chu a lum hulh a. Han hawi vel ila,
ni tla tawh phena tlang pang sakruang lang dum ruih mai te, Baobab thingkung te
chu fiah lo zet hian an lang phar de du a; dawihzep deuh tan chuan an rapawm
thei lek lek awm e. He hmun chanchin ziaktu Santi Geere phei chuan, “Motor
atanga ka chhuk a, Mapungubwe leilung ka han rah rual chiah chuan, thil mak leh
danglam tak, sawi fiah theih si loh chuan min uap a ni tih ka hria a. Thahrui
chak tak chuan he hmun hi a luah a ni tih an sawi thin chu a dik tih ka hria,”
tiin a ziak hial. (A traveler’s Tale by Santi Geere). An sawi dan chuan, he
hmun luah hmasatute thlarau chuan an la luah reng a, an thawm pawh hriat tur a
la awm fo ni tur a nia!
Ramri kan pan
Kan thiante an inhlanthlak fel hnuah, keini
thianho pali leh Bangladesh mi panga te chuan kan bus-in gate lam kan pan leh
ta a. Gate-ah chuan gate vengtu chuan min lo tiding a, an tawngin a rawn au
lung lung a. Chu gate keeper, negro hmelchhe em em mai leh kan driver, negro pa
lianpui mai chuan rilru chhia puin, hriat loh ram pilrilah hian min suam turin
ruahmanna siam ta se, keini ho chu chin hriat lohvin kan khuangcherbo hmiah
thei a ni tih te chu kan hre vek. Kan sawi chhuak duh lo na a, ngaihtuahna a
vak kual duh viau mai.
Gate kan chhuahsan hnuah chuan “Eng nge a
sawi?” tiin kan zawt rual thawt hlawm a. Driver chuan, “Limpopo-a kal tur te
kha inralring rengin awm rawh se, a ti a ni,” a tih chuan min hnem lo tlang
kher mai. Hriamhrei chu sawi loh, >ng chhit tur bati emaw, torch light emaw
tal pawh tuman kan keng der si lo. Chu a chhapah, chung lai hmun chu Malaria
hluarna hmun niin an sawi a, chu erawh chu kei phei chuan eng he huah ka ngai
lem lo va.
Kan kalna kawngpui ngaiah chuan let lehin rei
ngial kan tlan a, kawng pengthuam kan chuang chhuak a. Kan driver chuan map
phawrh meuhvin a han en, an tawngin eng eng emaw a phun mawlh mawlh reng bawk.
Gate kan chhuahsan atang khan darkar khat zet kan tlan tawh avangin a lo berah
kilometer 50 emaw zeta hlaah kan awm tawh tih chu thil chiang sa a ni. Keiniho
chu kan meng fim kar hlawm a. Driver lah chuan a khat tawkin, “He hmun phihrit
hi..” (I hate this place) a ti deuh reng mai a! Rei ngial kan tlan hnuah pawh
chuan camp emaw, khua emaw reng reng kan pawh thei ta chuang lo. Kan bo ngei a
nih ringin driver chu ding turin kan hrilh a.
|henkhat chuan chuan, “Hetah hian motor-ah
riak ila. Naktukah Loekwe Camp-ah kan let leh mai ang chu,” an ti a. Driver
chuan, “Helho an tam, hnam intibuai an awm lehnghal,” a ti a. Bangladesh ho lah chuan, “Loekwe Camp-ah let
ila. Gate-a luh an phal lo a nih chuan motor-ah kan riak mai tur a ni,” an lo
ti ve sek bawk. Zep lovah chuan thla a muang mawlh lo a ni; Africa ram pilril,
ram chinchang hriat lohna hmun leh helho, ramsa kawlh tam tak awmna hmunah kan
awm tih kan hre vek a. Min hruaitu ber, kan driver lah chu a hmel enin a zam
nasa tih hai rual a ni lo va. Chutia kal ngaihna hre lova kan rik laih laih lai
chuan motor pakhat hi min tawk zawngin a rawn tlan a. Driver chuan an tawngin
kawng chinchang a lo zawt a. Anni chuan kilometer 10 vela thui tlan a la ngaih
thu min hrilh a. Kan thaw huai a, kan kawng zawh mek chu kan zawh chhunzawm leh
ta poh a. Motor >ngah chuan ramsa kan hmu zauh zauh bawk. Rei tawk fang kan
tlan hnuah vei lamah kan peng a. Chutah chuan gate a lo awm ta a. Lungphunah
chuan, SANParks logo leh, Limpopo Forest Tent tih chu a lo intar kalh a.
![]() |
Impala herd enjoy the grassland |
Gate Keeper chuan dar ruk hnua gate hawn chu
danin a phal lo, tiin engmah hriattir a nih loh thu a sawi a, gate a hawng duh
ta hlek lo mai a. English a thiam loh avangin driver nen rei ngial an indawr
hnuah gate chu min hawnsak ta hram a. Driver chuan, “Mapungubwe reception kan
be tlang thei hlauh a, min hawnsak duh hram a ni,” a ti a. Kan thin a rim viau
tak na a, gate keeper chuan rinawm takin a duty a thawk a ni mai a. A bulthuma
tidik lotu chu booking min tihsaktu India rama travelling agency chu an ni.
Tin, Mapungubwe National Park receptionist te khan kan riah tur thu an lo la
hrilh loh avangin an tihtur an ti lo va, World Heritage ve meuha receptionist
te tih atan chuan a nawi angreng viau! A tir atang khan dawr an harsa a,
Krugger leh hmun danga receptionist te an tluk lo hle a, min tirhna hmun an hre
chiang lo lutuk te kha chu a zia lo hle. Pretoria-a SANParks Headquarter kan
tlawh tumin kan thil tawn hi kan sawi chhuak nghe nghe a ni.
Limpopo Forest Tent
Gate-ah kan tlan lut ta a, hnim a sangin
khawhawi a tawi hle mai. Kan awmna chhehvel awm dan chu ngaihruat thiam a har
hle. Kawng te tak te, kawi nik nekah chuan kan tlan zel a. Kan bus hian trailer
a hnuh avangin kan tlan chak thei hauh lo lehnghal. Hmun pakhat, awl zau tak
maiah chuan kan ding a; lung pheka thil inziak chu map a lo ni reng a, chutah
chuan tent number te leh a panna kawng te chu a hmuh theih riai ruai a, “Kan
thleng ta ngei a nih dawn hi,” kan ti a, kan bungrua kan inhlang thla ta hlawm
a.
Bungrua kan hlanthlak fel hnuah chuan Driver
chuan min kalsan a tum a. Riak ve mai turin kan thlem ngial a, ani chuan, “He
lai hmun hi riah nan ka duh lo,” a ti ringawt a, engnge a chhan a sawi duh der
si lo. Min kalsan hnu chuan kan zinga riahpui tur nei ve lo chu kan thiante
pahnih fin mai tura ruahmanna siamin puan in pakhat chu kan rauhsan ta zawk a.
Hmanhmawh taka kan riahbuka luh thuai chu
tihmakmawh a ni tih lah kan hre vek. Thim thamah chuan kan tent awmna lam nia
kan hriat theuh chu panin, kawngtum zim teah chuan hmanhmawh takin kan bungrua
chu kan hnuk hlawk hlawk a. Hnim a sangin khaw hawi a tawi si, khawi lai emawah
chuan sa thawm hriat tur a awm reng bawk. African Black Mumba te phei chu a tur
chakzia kan hre vek a, chutiang rul chu a tam tih lah kan hre vek bawk. Mobile
signal nei kan awm lo va, tu emaw hi rulin chuk ta se, emaw, sain min bei ta
se, motor kan neih loh avangin rikrum thilah tlan chhuahna kawng a awm lo.
Mahni riahna tur puan in theuh kan pan a.
Puan in hungna kawngkhar chu kan han nam hawng a, rahka lo indawhah chuan pen
chhovin, kawngkhar chu kan han nam hawng a; kan rin ang a lo ni ta hauh lo mai!
Tent an tih avang leh, min sawi thaih nasat avang khan India rama kan camp
changa kan puan in kaih chawp puan in ang turah riak kan lo ngaihruat a.
Limpopo Forest Tent luhna kawngka kan han hawng chiah chu, beisei phak loh
pindan fai leh changtlung em em maiah kan lut ta zawk a ni.
Ka thianpa, Boken Pao-a nen chuan mak ti leh
hrilhhai takin kan inen he haw a. Electrict switch te chu kan han on a, kawt
leh a vel te, pindan chhungte chu kan ti>ng ta vek a. Pindan tawntir, choka
ni nghal bawkah chuan hmanraw changkang ber ber a awm vek a. Chhuat lah chu thingphel hlai em em mai, tle
hnum hlurh mai hi a ni bawk a, a bang thenkhat leh chung chauh chu ‘puan in’
nihtirtu a ni mai awm e.
Mut pindan luhna chu net, zipper-a pawh hawn
leh khar theiha siam a ni. Khum pahnih a awm a, pindan an cheibawl dan hrim
hrim chu a nuamin zau pawh a zau thawkhat viau a ni. Bathroom lah chu a zau
nuam hle a, hotel changkanga hmanraw awm ang engkim a awm vek a; a danglam
bikna chu, cement leh lung them takngial pawh hmang lo va, timber hlang hlaka
bathroom an siam chu a ni. Tui leh huh dawl tura sawisak an nih a rinawm hle.
![]() |
Dinner at Limpopo |
Tichuan, kan riahbuk thenawm hnai bera thleng
Naresh Jamatia (Tripura) leh Troung Van Ty (Vietnam) te chuan zanriah ei turin
min rawn fin a. Chhun lama zanriah atana kan lo lei lawk sa, KFC dinner pack
leh sangha tin kan pai ang angte chu hlim takin kan thet ho ta a ni.
Zanriah kan ei kham a, mu tura khum kan pan
meuh chuan zing lam dar khat a ri der tawh a. Khum puan phahte chu uluk takin
ka’n en fiah te te a, rul leh khawmual kaikuang nena khum intawm chu thil
tihchi tak a nih loh avangin, engmah a awm lo tih ka finfiah te te a;mahse,
thinthia mutthilh mai chu thil awlsam tak a ni lo. Rei vak lo khuma kan mut
hnuah chuan ramsa che vel thawm kan hre ta a. Kan puan in kawt leh a chhehvelah
chuan sazuk huk deuh dar dar thawm te, nghalchang (warthog) rual insual ni ngei
tur thawm te, keitein sa dang a um thawm ni awm tak takte chu kan hre zankhua a
ni deuh ber mai.
Sava hram chiah chiah thawm chuan min tiharh a, zing dar riat a lo
ri der tawh chu niin. Chutih rual chuan kan pindan kawngka chu an rawn sawih
dawt dawt a. Kan thiante pahnih, Naresh leh Ty-a ten breakfast an siam peih thu
leh an tent lama zawm ve mai turin min rawn au a. Chutiang hmun fianrial,
nungcha tinreng hram ri chiah chiah kara riah chu duhthusam a ni. Leokwe Camp-a
insawn lo va, chu hmuna riah leh mai chu a chakawm zawk hle a ni. Five star
hotel te hi chu sum nei apiang tan khawi hmunah pawh thlenna tur a awm a, tuna
kan thlenna hmun leh boruak erawh hi chu sum nei nazawng tan thlen leh hip mai
theih a ni lo. Chuvangin, vannei kan inti lo thei lo.
Tukthuan tuihnai tak kan kilho a; kan bus a lo thleng ta bawk a,
Limpopo Forest Tent, engtik khawtika kan hmuh leh tawh loh tur chu kan bye bye
ta a ni.
Heritage Tour
Scott Ramsay chuan a article, “On the trail
of Treasure,” ah, “Indiana Jones-a meuh
pawhin he hmun hi a thikin ka ring: Mapungubwe-ah hian rangkachak ro thukruk,
hmasang thil hlui leh khawpui, ram leh tlang mawi leh rapawm tak tak, ramsa
kawlh pui pui leh thil mak inthup, adventure film tihmuhnawmtu hmanraw engkim a
awm vek avangin,” tiin, Mapungubwe chungchang hi sawi a, a sawi fiah thiam
khawp mai.
Gate kan va thlen chuan Safari truck-in min
lo nghak reng tawh a. Zan lamah khan rilru nuam lo zetin kan inthen kha a ni si
a. Kan han inhmu leh chu, “Engnge in an? Engnge in riahna camp chu a dinhmun?
Baboon an rawn kal em?” tiin min zawt luai luai a. Five star hotel aia nuam
puan ina kan riah thu leh riah leh ngei kan duh thu kan sawi chuan mak an ti
khawp mai.
Heritage tour-a kan chhuah hmain document
thenkhat tifel turin keiniho chu reception counter-ah kan lut a. Chutah chuan
indemnity bond-ah hming min ziahtir ta a. Mahni duh thu ngeia National Park
chhunga lut ka nihzia te, eng pawh ka chungah thleng se keima mawhphurhnaa
innghat leh, SANParks in mawh a phurh loh thute chu hming kan ziah hnan thlap a
ni. Hemi kawngah hian India ram nen chuan chhim leh hmar ang maiin kan inang lo
a ni. Anni chuan National Park chhunga chhiatna thleng palh theiah sawrkarin
mawh an la lo mai ni lovin, a tlawhtu mawhphurhnaah an dah theuh mai a ni.
Tichuan, hmasang Lal ropuite chanchin leh, he
lai hmun lo luah hmasatute khawsak phung te, an khawsakna hmun leh sulhnute a
hmuna en turin Heritage Tour chu kan tan ta a. Truck te chi pahniha chuangin
kan inkhalh chhuak ta a ni.
A hmun hma awm dan chu a hmaa kan sawi tawh
ang khan hawina lam apiang mai chu a kawlh vel vul a, lung sen tl^ng bawk,
khawkrawk pui pui mai chu an bawk thiap thuap mai a. Lei awmna hmun apiangah
chuan phul hring hlap mai hi a chawr duah hluah thung. Phul hmunah chuan Impala
(sakhi chi khat) rual tam tak an tla dul dul a. Sable Antelope rual pawh ti
angreng takin ralkhatah chuan hmuh tur an awm bawk. Sai ek thar tak tak hmuh
tur a awm avangin, sai rual an hla lo tih kan hre bawk.
Motor atanga kan chhuk hnuah kein kilometer
hnih vela thui kan kal a, tlang bulthuta phul hmun, daihlim hnuaiah chuan kan
ding a. Ni a sa rum rut a, thlan tuiin
min bual huh zuih hman a ni. Kan guide, negro sam sei hnuang mai chuan chu lai
hmun chanchin chu min hrilh a. Sai ram a nih avangin kan bulah chuan negro
palian zet hian ulhbun silai kengin min dinchilh bawk.
Van Graan-a leh rangkachak
Tuna kan awmna hmun, South Africa ram
kilkhawr em em mai, South Africa, Botswana leh Zimbabwe ram pathumte inrina lai
hi hmasang ata African sai ngho sei pui puiho lal ram a ni a; Mopani thingkung
leh Baobab thingkung te, lungchang sen ro khi riak ruak bakah, Limpopo lui leh
Shashe lui infinna hmuna thil awmte chu thil inang lo leh mahni tawka danglamna
nei theuh an ni a; chu hmun chu hmasang lal ropui ber pawl Mapungubwe Kingdom
rorelna hmun, Mapungubwe tlang bulthut chu a ni.
He hmun luahtu Lal ropui leh a mi chengte
tham ral dan hi rinthu mai lo chu sawi tur hria an awm lo. Heng lai vela hnam
tenau cheng ho, Venda, Tswana, Shona leh Sotho hnam hote pawhin rinthu mai lo
chu thu inhlanchhawn an nei hek lo; thu tak an inhlanchhawn, an vawn nun tlat
erawh chu, Mapungubwe tlang chu mihringte chen zuina chi a ni lo tih leh, a
hlat thei ang bera cheng tura thu an inhlan chhawng theuh chu a ni. Historian
hmingthang Leo Fouche chuan kum 1934-ah daih tawh khan, “An tan chuan hlauhna
ruam, hmun serh a ni. He tlang hi en pawh an en tha ngam lo va, a chungchang
thu sawipui tumin han zawt ila, fimkhur takin he tlang hnungchhawn chung lo
chuan eng mah an sawi duh lo. He tlanga lawn phei chu thih ngei ngeinaah an
ngai,” tiin a sawi hial a ni.
He hmun tlawh dar hmasatu European-ho pawh
khan he hmun hi an tlawh duh meuh lo va. Mahse, an zinga mi tlemte chuan
Mapungubwe chuan hausakna eng emaw tak a pai an ring ru tho a. Chung zinga mi
Van Graan-a leh a thian thenkhatte chuan chu hmun chu dai dar an tum ta a ni.
![]() |
Mapungubwe landscape |
Nipui vanglaiin anniho chu an thawk chhuak ta
a. Khaw lum chu an beisei aiin a lo rapthlak a ni chek ang, mumal nei lovin,
chau em emin hnam hnuaihnungho chenna in, di-a sak, kraal an tihah chuan an tlu
lut rawih a. Chu in neitu putar, Mowena chuan bel atangin tui vawt raih mai chu
leia siam thleng kumin a suahsak hlawm a. Van Graan-a chuan, chu tui suahna
thleng kum (bowl) chu a hmuh ve leh thleng kum naran a ni hauh lo tih a hre
thiam nghal a. Mowena hnenah chuan khawi atanga a hmuh nge a zawt ta nghal a.
Putar, Mowena chuan hmun pakhat, Mapungubwe
an tiha Lalho thlan hmuna mi a nih thu sawi mah se, engtia a kuta rawn thleng
nge tih erawh a sawi duh hauh lo. Van Graan chuan chu hmuna hruai tur chuan
ngen chiam mah se chu pa chuan a duh lo mai ni lovin, a sawi thaih hial zawk a
ni. Beidawnga an let hnu, thla khat a ral hnuah chu hmunah chuan an va let leh
a. Thleng kum (bowl) a chharna hmun kalkawng hrilh turin Mowena chu an ngen leh
ta a. A hma ang bawkin chu putar chuan engmah a hrilh duh hauh lo. Van Graan-a
chuan kawng dang a dap a, Mowena fapa tleirawl chu an guide-a tang turin a
thlem thlu thei ta a ni.
![]() |
Impala |
Mapungubwe tlang an thlen dawn chuan chu
tleirawl chu hlauhnain a man a, a kal thei ta reng reng lo mai a. Tleirawl
chuan kham kara luhna kalkhan te tak te chu a kawhhmuh a. Van Graan -a te
thianho chu chu luhkaah chuan lutin, tlang chu an lawn ta a. An chhuahna hmun
chu an han haih deuh a, mithi ruang tam tak, pawnlang taka phum an haichhuak ta
teuh mai a ni. Chung zinga thlan pakhatah chuan rangkachaka siam thil chi hrang
hrang 20000 chuang teh meuh an haih chhuak ta a; rangkachaka siam lal tiang te,
no leh samak lim leh ramsa dang lim te an ni a. Chung bungruate chu rangkachak
hlang, 92% zeta pure an nih avangin a hmu chhuaktute chuan a tam thei ang ber
an rut a, an inzat sem a, mahni in lamah an hawpui ta hlawm a.
Pa hausa ta thut, Van Graal-a chu mangchhiain
a umzui ta zel mai a, a inthiam thei ta der lo mai; rilru nuamin a hun a hmang
thei lo va, ngun taka a ngaihtuah hnuah, University of Pretoria-a History
subject a zir laia an professor thin, Leo Fouche-a hnenah rangkachak tlem leh
thirhrui a thawn ta ringawt mai a. Tichuan, Mapungubwe hmun zirchianna chu a lo
intan ta a ni. Anni pahnih hian rangkachak dang, a thiante hawn takte chu
University kuta hlan turin an umzui a. Sawrkar pawhin chu lai ram leh a
chhehvel chu a venghim zui ta bawk a ni. Mapungubwe lal ram a tham ral hnu kum
zabi ruk zetah an ro leh an lal ram chanchin chu khawvel hriata puanzar a ni ta
a.
![]() |
wooden bridge that leads to Mapungubwe top |
Heritage Tour-a min hruaituin tlang bulthuta
rei ngial chutiang chanchin min hrilh hnuah chuan, Van Graal-a te kawng tum
zawh hnu chu zawhin, tlang chhip lam kan pan ve ta a. Tlang chhip panna atana
siam thing leihlawn an dawhah chuan kan guide chu kan zui chho ve zel a. Chu mi
chuanchung zawlah chuan kan guide chuan, “Heng zinga thlan pathumte hi Lal
thisen kai thlan an ni. A bul velah hian thlan 27 lai a awm bawk,” tiin thlan
awmna hmun chu min kawhhmuh a. University-a rei tak zirchian an nih hnuah hetah
hian an ruhrote chu uluk taka phum that leh vek an ni,” a ti a. Kan guide v>k chuan, “He tlang chhipah
hian Lal leh a khawnbawl upaho chauh an cheng a; a bak, mi naranho, mi 4000 vel
zet chu tlang bulthutah khuan an cheng a ni. Lalhote chuan rangkachak chu
thiltihtheihna entir nan an inbel a, rangkachak chuan thiltihtheihna mak tak a
neiah an ngai a nih a rinawm,” tiin, tlang bulthuta mual inpharh duai mai chu a
thlir kual a.
Mapungubwe lal ram hi AD 1200 vela intan nia
chhut a ni a. Heng mite hian sumdawn an thiam hle tih a lang a; China atangin
belthleng man to chi te an la lut a. India ram nen pawh sai ngho leh bungraw
dangte nen an insumdawn tawn thin nia hriat a ni. Chu hmun atang chuan Limpopo
lui zuiin, Mozambique rama Sofala tuipui kamah Arab sumdawngho nen awlsam takin
an indawr thin nia rin a ni. Chutianga lalram ropui leh thiamna sang tak neia
an khawsak lai chuan, AD 1290 velah Mapungubwe Lalte leh an mi leh sate chu
thawklehkhatah an bo ta vek mai a. Mapungubwe lal ram chu a tlu chhe ta thut
mai a, an mi leh sate pawh an tiavai zo ta a ni. Khaw kheng nasa lutuk chu an tiavai
chhan bul berah an puh a ni.
![]() |
Beautiful landscape |
Kum 1998-ah National Park-ah puan a ni a;
SANPArks enkawlna hnuaia dah a ni a. Kum 2003-ah UNESCO chuan World Heritage
Site-ah a puang ve leh ta a ni. University of Pretoria-a Chief Archeologist
SiannTiley chuan, “South Africa mite chuan mapungubwe hi kan chhuang lo thei lo
va. South Africa pumpuiah, hmun khata rangkachak awm khawm tam berna hmun a ni.
Khawvelin Great Wall of China a ngaisang a, Leonardo da Vinci-a painting Mona
Lisa a ngaih ropui tluk zetin Mapungubwe hi khawvel tan a ropui a ni,” a ti
hial a ni.
Tlang chhip chu a zau viau mai. Lung ker kuak
zau angreng tak, lal chhungkaw inbual kuang te, infiamna atana lung chhuat an
ker kuakte chu hmuh theihin an la awm a. Lei pan te te awmchhun chu phulin a
bawh hring chek thung a. Hnuai lama mual inpharh duai mai, phulin a bawh hrin
chek mai kara Baobab thingkung dingte chu an langsar hle a. Lung chang lian pui
pui rem lo taka ding saisir he hute chu an hmuhnawm dangdai hle. Hla taka sai
rual, a maka maka tam inzui duah duah te, Eland rual (Sakhi chi khat) te,
Baboon rual te chu chiang takin tlang chhip atang chuan an lang thei a ni.
Mapungubwe Interpretation Centre
Interpretation Centre hi National Park
tlawhtuten Park nihpung tlangpui awlsam taka an thlir hmasakna hmun a ni a.
National Park-ah hian Interpretation Centre hi a pawimawhin, a tlawhtute
thinlunga thu sawi theitu leh an thinlunga cham zui tura inzirtirna hmun
pawimawh tak a ni bawk. Mapungubwe tlang kan chuan hnuah, ral khat atanga
khuaibu emaw, vamur bu emaw ni awm taka lang, Interpretation Centre/Museum
panin kan chhuak leh ta a.
![]() |
Interpretation centre |
He Interpretation Centre hi a danglamin, pawn
lam atanga han thlir mai pawh hian mi a hip zar mai a. An sak dan design bakah,
a pawn lam lan dan hrim hrim chu a chhehvel leilung nen chuan a inchawih hliah
hliah mai a ni. Pawn lam atang chuan lung rualrem lo tak tak remkhawm, bawl
deuh hrup hi a ang ber mai. A sakna hmanrua hi heng lai vela cheng hnam mawl te
te ho kutchhuak a nihna chu he building tihmingthangtu a ni bawk. Heng lai vela
hnam reithei tak tak te chu lei rawhchan siam dan an zirtir a, an lung chang
siam chhuah te chu he building sakna atan hian an hmang ta a.
He building, Peter Rich-a design hian khawvel
ngaihsan pawh a hlawh viau a ni ang, Holchim Award for Sustainable
Construction, Acknowledgement prize, 2008 a dawng a. Kum 2009-a World
Architectural Festival, Barcelona-a neihah he building hian chawimawina ropui
tak, World Building of the Year 2009 lawmman a dawng hial a ni.
Interpretation Centre-ah chuan mi hang nula
Lesogo Modisha, Architech chuan min lo dawngsawng a. Conference hall-ah chu he
building sak dan chanchin leh Mapungubwe National Park chanchin tlangpui
presentation a neih hnuah video film min thlirpui a. Dik chiah chuan,
Mapungubwe National Park kan fan hma khan he hun hi hman hmasak tur a ni. Chumi
hnuah chuan Museum-ah min hruai lut a. Museum-ah hian camera hman phal a nih
loh avangin a hmaa kan sawi, rangkachak atanga siam thil hrang hrang an
laihchhuah leh, bungraw chi hrang hrangte chu an thla kan la thei ta lo.
Leokwe Camp ve thung
Interpretation Centre-ah hian restaurant
changtlung tak a awm a; chuta tang chuan chaw chhun kan fun haw a. Mapungubwe
National Park-a kan ni hnuhnung ber a nih avangin zan lama party an rawt a.
Keini thian ho, Limpopo Forest Tent lama an nam liamho chuan kan lung a la awi
famkim loh vang pawh ni chuang lovin, an party-ah chuan tel ve kan tum loh thu kan
sawi tlang nghal a. Mak an ti deuh na a, pawi kan ti lem lo.
Ka thianpa, Boken Pao-a nen chuan kan thlenna
tura riahbuk min pek, Cottage No.3-ah kan indah lut a. Kan thenawm chiah,
Cottage No.2-ah chuan Naresh-a leh Ty-a te an indah lut ve bawk. Leokwe Camp chu a lo nuam kher mai. Krugger-a
Skukuza Rest Camp kha a nuamin a thianghlim hle a, mahse, Leokwe Camp chu a
changtlung zawk fe mai. Amaherawhchu, Krugger-a Rest Camp te ang lo takin he
camp hi thirhruia (electrict fencing) hung a ni ve lo a, engtik hunah pawh sai
rual nena intawksir rup theih reng a ni. Chutianga ram palailenga rest camp an
han dah mauh mai chu tawh sual tawh palh a hlauhawm hle a ni. A lehlam zawnga
ngaihtuah chuan, SANParks hian an visitor-te sa himna an ngaihtuah lo hle pawh
a tih theih awm e. Hnam upa tih takah, sapho hian heti ang ram palailenga riah
hi an duh phian chu a ni si a! Eng chhiatna pawh tawk ila, keimahni mawhphurh
vek a nih miau avangin thim thama chhuah loh leh mahni tawka fimkhur chu kan
tih theih awm chhun chu a ni deuh ber mai.
SANParks hian an camp sak dan turah
inkaihruaina mumal tak a nei a. Kan thlen tawhna hmun reng rengah chu
inkaihruaina chu an zawm tha hle tih pawh a hmuh theih a ni. Leokwe cottage chu
in bial pahnih belhbawm ti ila hriat thiam a awlsam ber awm e. A chung pawh
rest camp dang ang thovin di chhah tak chih a ni a. Di hi thir len (net) sin
taka tuam a ni bawk. A bang hi cement concrete chhah tak a ni a.
![]() |
Leokwe cottage pindan |
Han luh phat chuan common room, dining room
ni nghal bawkah kan lut a. Ding lamah chuan riahna pindan bial chu a awm a.
Khum pahnih awmin AC a awm bawk. Choka lam pawh chu a zau nuam hek hawk kher
mai; engkim hi a bu ang thlap hi a ni ber. Common room-ah chuan thutthleng zau
nuam tak, pawh parha khum, mi pathum mut theihna a awm bawk a. Tum tlat ila,
nizanah khan nuamsa takin he camp-ah hian kan riak ho dial dial thei a ni.
Ch^r lam kawngkhar han hawng ila, varanda
(anni chuan boma an ti) zau tak, meipui han chheh hluah theihna tur khawpa zau,
a bial bawk a lo awm a. Chutah chuan thutna, African style bawk, thinga siam,
rawng leh tunlai thil engmah kai lo chu a lo inhung a. Min mikhualtute hian
African style chu an chhuang hle a, a theihna apiangah pholangin, kan mitthlaah
cham zui ngei se an duh hle tih a lang a, an tumah an hlawhtling chiang hle. A
lai takah chuan sa ur hminna (barbecue) a awm bawk. Ka riahna ang cottage hi a
vaiin sawmpasarih lai a awm a; family cottage pahnih a awm bawk.
Kan zingah Ty-a, Vietnamese chuan ei
rawngbawl a thiam hle a; kum thuah keini aiin a la nau deuh bawk a, Naresh-a
nen ei rawngbawlin an vir vat vat a. Mapungubwe-a kan zanriah hnuhnung ber chu
kan thianhovin kan kilho ta a ni.
Sai rual karah
Zan dar kua velah chuan kan thiante pahnih
chuan an riahbuk lamah min tinsan a. laptop charger hawh a tul avangin an riahbuka
kal chu a tul mauh mai a. Zan thim hnua mahnia chhuak lo tura warning kha,
warning azawnga kan dawn tam ber a nih avangin, hreh angreng takin kan camp
atang chuan ka chhuak a. A reh ruih a, kan thiante thlenna riahbuk chu zan thim
hnuaiah chuan eng pam mai a, kan inkalpawhna kawngtum erawh a thim phui mup
thung. Hmanhmawh taka pen hlawk hlawk chungin ka pan ta a. Rin aiin a lo thui
daih mai!
![]() |
Elephants everywhere |
Charger keng chunga ka let leh lam chu, ka
bul lawkah chuan ramsa thawm ni awm tak ka hre ta tlat mai a. Ka beng ka’n chhi
a, thawm lo chhuahna lam chu a thim tlat avangin engmah phei chu ka hmu thei
chuang der lo va. Kawng fai chinah chuan hmanhmawh takin ka tlan ta chiam mai
a. Chu veleh chuan tlan thawm ka hre ve nghal zat bawk. Engnge a nih chiah fiah
tura din khaw muan phei chu a tiha tihchi loh tih ka hriat avangin, ka tlan
chak zual sauh a. Kawngkhar ka nam hawng rawp a, ka tlu lut hi a ni deuh ber
mai. Ka thianpa chuan mak ti deuh hian min lo en a. Keitein min veh ta se
awlsam takin min thal thei a; henglai ram luahtu thlarau an sawite chu ka hre
chhuak deuh roh nia!
A tuk zing dar riata Pretoria pan tur kan nih
avangin kan bungruate kan en fel a. Muhmun kan rem meuh chuan zan dar
sawmpakhat a ri der tawh a. Khumah ka inthawlh fel chauh tih chuan thing tliak
thawm leh hnim ri sun sun thawm kan hre ta a. Hai rual lohvin kan camp-ah chuan
sai rual an che a ni tih ka chiang kher mai. Ka thianpa chu a thla a phang ta
viau mai a.
“Silai tal inchhawp ila a zia tur a nia. An
duh phawt chuan kan riahbuk te lek lek hi chu, minute khat chhungin an chil
pherh vek thei,” a ti a. Kei chuan, “Hlau mah ta che; building hi han en mah
la, rei tawk fang chu him takin a ding tawh tih a lang reng a. Sai sual kuthnu
engmah a awm loh hi. Zan tin mi an riak a, sai ram a ni bawk a; heng sai rualte
hian ngaiah an neih tawh zawk ang. Ka muhil dawn,” ka ti a. Ramsa reng reng hi,
anmahni tana him chin nia an hriatah chuan ralmuang takin an che vel a. Mahse,
an duh bak piah lama hnaih emaw, chhaih emaw, him lo nia an inhriat chinah chiah
hian an hlauhawm thin; mahni inven nana chet thawh chiam an ching hle. Heng
African Saite hi India ram saite ai chuan an hrawl zawk hle a, an thawm pawh a
nain, a kawlh pawh an kawlh mahna. Chuvangin, kan dinhmun chu a duhawm fahran
lo hle tih ka hre thiam ve tho. Mahse, hritlangin min chaih chau deuh bawk a,
mumang nei lek lovin ka muhil zui ta a ni.
![]() |
Infront of Baobab tree |
Zingah ka thianpa chuan a mutthilh hauh loh
thu min hrilh a. Breakfast tuihnai tak, kan thiante pahnih, Ty-a leh Naresh-a
te siam kan kilho hnuah, kan bungruate chu trailer-ah kan hlang lut a. Dar
8:30-ah chuan Pretoria panin kan chhuak ta a. Kan rin lawk ang ngeiin, sai rual
tam em em mai, a sang rual teh meuh tur hi kawngsir tawn tawnah chuan an lo tla
mek a. An chetna hnuhma pawh chu a ropui
tham khawp mai.
South Africa-a kan tour chhung zawng khan
harsatna kan tawk lo va. A bik takin Mapungubwe National Park-a kan thil tawnte
kha a hun laiin thlaphanthlak deuh viau mah se, engtik khawtika kan tawn leh
hauh loh tur boruak kan hip phah a, vannei kan inti lo thei lo. Tichuan, hmun
mak danglam, ro leh pui em em, chanchin ngah tak mai, Mapungubwe tlang leh mualte
chu thlir chungin, nuamsa tak leh duhsak taka min thlengtu Leokwe Cottage No.3
chu rilrua bye bye mawlh mawlh chungin kan liamsan ta a ni.