Alakananda lui, Ganges lui hnar |
Dt.26th October atanga 31st October 2013 inkarah, Wildlife Institute of India sponsor-in, Uttarakhand state hmun chuanchung (high altitute) lama a ram thing leh ramsa chanchin a hmuna zir a, fan kualna hun tha tak mai kan nei hlauh mai a. Hemi chhung hian hmun tam tak kan tlawh zingah, Dt.28th October atang hian Ganges lui hnar, Alakananda lui leh a chheh vel kan fang tan a. Kedarnath pawh hi he lui hnar, hmun sang taka awm a nih avangin, Kedarnath hmun tak han thleng lo mah ila, he chhiatna avanga Uttarakhand state-in a tawrh nasatzia mit ngeiin a hmunah kan hmu a. Rilru a khawih takzet a ni.
A chunga ka sawi ang khian, he chhiatna chungchang zir chiang tura feh chhuak kan ni lo va. Mahse, kan mi hmuhte leh a mi chengte chuan kha chhiatnain a nghawng nasatzia chu an sawi lo thei lo a ni.
Joshimath-ah ka thiante nen (L-R: Myself, Mr Boken Pao ACF, Arunachal; Ms.Nazia D.Rosy, ACF, Meghalaya, Ms.Monali Sen, IFS, Himachal Pradesh Mr Gadadhar Patra, ACF, Odhisa) |
Dt.27th October zan, Gopeshwar kan chhuahsan dawn zanah, Kedarnath Wildlife Sanctuary DFO ni mek chu kan thlennaah a rawn leng hlauh mai a. Kan titi nual a, a titi a bengvarthlak hle. A thil sawi thenkhat, han tarlang lawk ila:
1) Kedarnath-a chhiatna rapthlak tak a thlen hma lawk khan a hmunah a kal a. Mihring an tamzia leh awmze nei lova an zi luai luai mai chu fel lo hlein a hria a; eng emawti zawng tala awmze neia remruat thaa a hriat avangin, ziakin district magistrate hnenah khualzinho (pilgrim) te chu awmze nei taka chhinchhiah tha a tih thu a thlen hlauh mai a.
Kedarnath chhiatna a thlen hnu hian sawrkarin Officer lian zawng zawng deuh thaw a sawn darh vek a, mi tam tak an suspend laiin, ani chu sawn loh pahnih khat zingah a la tel hlauh mai a; hei hi, ziak ngeia khualzin mumal lo lutuk a vei thu leh mumal taka khualzinte dinhmun ruahman leh enkawl tha a tih thu a lo thlen vang ni ngeiin a ring a ni.
Govind Ghat, tui len hnu |
2) Uttarakhand sawrkarin mi 5700 vel thi angin a tarlang a. Mahse, engtik lai pawhin Kedarnath valley-ah hian mi 20000 vel chu an awm reng ang an nih thu a sawi bakah, khatih lai kha khualzin tam lai (peak season) a ni a. Hotel pawh an inchan lo va, a rate pawh ni khat anga chhut lovin a darkar angin thlen man chawi a ngai hial a, chuvangin, khatianga chhiatna a lo thlen thut takah chuan, a khaw pum mai kha tui lianin a hnawl a ni ber a, a tlem berah mi 15000 chuang fe an thih ngei a ring bawk.
3) A thu sawi pakhat, bengvarthlak angreng tak chu, he lai hmun velah hian keite (leopard) an la tam hle a. Sawrkarin keite avanga ranvulh chante hnenah zangnadawmna a pe thin a. Ran vulhtuten hemi hi remchanga hmangin an ran vulh chu keite thah anga lantirin, zangnadawmna an beisei thin thu a sawi.
Kan titi tui dawn chauh a, zanriah ei turin min rawn ko a; kan inpeih meuh chuan min lo eisan deuh vek tawh a lo ni. A experience leh a thil tawnte hi a bengvarthlak hle a ni.
Badrinath kawng; metal road chu nasa takin tui lianin a tichhia |
Ka novel ziah, book of the year 2010 atana MAL-in an thlan ve takah khan, a changtupa John-a leh Tibetan nula, Sapna te kha, Joshimath leh a chhehvela an zin khawthawn thute, Valley of flowers-a an kal thute kha ka ziak ve nual a. Kum sawm kal ta khan he lai hmunah hian ka lo kal tawh a. A hnu, kum sawm chuang zetah kal leh theihna chance ka nei hi vannei ka inti kher mai. Khatih lai kha chuan, Govind Ghat atangin Valley of flowers-ah kein kan kal kha a nia.
Tunah erawh chuan, vei lamah, Alakananda lui kamah, Badrinath kan pan thung. Kedarnath chhiatna avanga khaw mawi em em, Govind Ghat hmel a lo danglam takzia te, an kawngpui tha tak mai tui lianin a lo hawrh chhe ta vek maite han hmuh chuan lung a chhe lek lek thei hial a ni.
Govind Ghat atanga Valley of flowers kalkawng |
Tlai ni tlak dawna John-a leh Sapna-i te pahnih, Govind Ghat khaw hnuaia Alakananda luia an infiamna, sangha an thlir dunna leh thin phu zawih zawiha Sapna-i zawh hnu suspension bridge te, an thutna lungpui lian tak maite chu hmuh tur a lo awm tawh hauh lo mai! Tui lianin a lo la fai vek tawh a lo ni.
Dt.29th October-ah Gopeshwar atang hian zing hma fe maiah kan
chhuak a. Khua a vawt ver vawr hle. Gopeshwar atanga Joshimath kawng hi a chepin a chhe hle mai a. Heng lai hmunah hian lei a pan hle a, tlangte pawh an ding ro thuau mai a, lungpui lian tak ang mai an ni; han en reng reng hian lung hlir hi a ni mai a.
Kawng sial theihlohna hmunah kawng an sial! |
Chutiang hmunah chuan kawngpui zau tak sial chu thil harsa tak a nih ngei a rinawm. Keini ramah ngei pawh, Midum kham, lung khawkrawk hmun, kilometer tlemtea kawng sialtute chu kan fak tawp thei lo a nia.
Heng lai hmun, kilometer za hnih chuang zet mai lung hmuna kawng tha tak an sial thei hi an fakawm hle a ni. Hmun thenkhat phei chu lung bangah kawng an ker hi a ni ber mai; kan driver tih loh hetiang hmuna zin thang tak kan awm lo bawk a, tumah mutchhuak emaw, hahdam taka chuang kan awm meuh lo.
Kawng a chepin a hlauhawm hle |
Zing dar 8.30 velah Joshimath kan thleng a. GMVN guest house-ah kan in dah lut a. Brakfast kan ei fel hnuah Badrinath panin kan chhuak leh nghal a. Joshimath atang hian motor te, sumo-in kan kal ta a. Kawng te deuh mah se a thla muanthlak ta deuh. He kawng, Joshimath-Badrinath hi kum khat chhungin thla ruk chhung chauh (May to October) motor luh phal a ni. He thla ruk chhung tih lohah hi chuan he kawng hi vurin a khuh reng ringawt mai a ni. Tin, he kawng hi a chep avang leh a awih em avangin kawng tawp lehlam lehlamah trafffic gate a awm ve ve a, hemi hi hun bi neiin an inhawn chhawk thin.
Kan kal hun hi June thlaa Kedarnath tui lian nen a la inhnaih chilh deuh vang a ni ang, chuti lutukin traffic a chep lo va. A kal thangte sawi dan chuan, sakhuana thila inthawi duh Hindu ho tan Badrinath a pawimawh tluk zetin, Sikh-ho tan Hemkund Lake a pawimawh a. Chutih rualin, he lai hmun veka awm, Valley of flowers pawhin khualzin a hip nasa hle bawk. Traffic jam nasa lutuk thin chu thil hrehawm leh buaipuiawm ber pawl niin an sawi.
Khatia June thlaa chhiatna rapthlak tak a thlen hnu khan khualzin an tlemin, tlawhtu an awm tawh mang lo va. Kan zin kawng pawh chuti lutukin traffic-in min tibuai lo. Khualzin motor erawh a la thahnem viau thung. Joshimath atang hian Vishnuprayag kan pan a; hetah hian Jaypee Group-in hydro-electricity power project an sak mek chu kan hmu nghe nghe a ni.
Govind Ghat, tui len hnu |
Alakananda lui kanin, lui kamah kan tlan zel a. Kawng khuin hrehawm mah se Alakananda lui leh a chhehvel tlang hrawl pui pui, lung bang rang riai ruai leh a chawih mawi tawka pine forest hring nghulh maite chuan mit an titlai takzet a ni.
Govind Ghat-ah rei lo te kan ding a. He khua atang hian Valley of flowers kalkawng, trekking route chu Alakananda lui kam ral lehlam atangin a intan a. Govind Ghat hi khaw lian tak ni lo mah se, hotel a awm thluah a. Valley of flowers-a kal turte tana innghah lailawkna (base camp) remchang tak a nih avangin he hmun hi a lun hle thin. Tin, Valley of flowers bul lawka Sikh-ho dil pawimawh, Hembkund lake-a khualzin (pilgrim) hote pawhin he khua hi thlen nan tak an hmang thin bawk.
Badrinath kawng |
Amaherawhchu, a hmaa kan sawi tawh ang khan, June thlaa chhiatna khan nasa takin kawng a tichhia a, lui mawi tak ni thinte chu lung lian pui puiin a hnawh khat rem rum bawk a, hotel tam tak a tichhe bawk; khualzin an tlem avangin heng hotel-a ei zawngte pawh hi a nghawng nasa hle.
Kan kal lai hian mihring an tlemin khaw ram zawhte ang mai an ni, kha chhiatna khan a nghawng nasa takzet a ni. Tui lianin Govind Ghat khua a hnawl lai hi youtube-ah chiang takin en tur a awm nghe nghe a, a rapthlak khawp mai. (http://www.youtube.com/watch?v=4Qe3ZDhwWhM).
Govind Ghat atang chuan Badrinath panin kan kal zel a. Heta tang hian kawng mumal a awm tawh lo tih theih a ni. Alakananda lui kama kawng tha tak awm sa chu tui lianin a lak avangin phuahchawp takin kawng an sial a. A khuin a chhe hle tih bak han sawi fiah chiam pawh a harsa. Lui dungah chuan lung lian zet zet, Vanapa hall tia zet zet tur hi a let rem rum mai a, chung lungte chu tui lianin chhak lam atanga a rawn len thlak vek anni lehnghal. Tui len nasat dan tur chu kan mitthla thiam ve riai ruai chauh a ni.
Jaypee Hydro Power project mandir; tuuin a tihchhiat lai hian mi tam tak an awm nia sawi a ni. |
Jaypee Group- ho tuikhuah (Hydro electricity power project), tui lianin a hnawl chhiat tak pawh an lo sa tha leh tan mek tawh a. Hemi bul lawk, lui lai takah hian mandir lian tak mai hi tui lianin a chhawp hnuk mai a, a chhungah lah chuan lung hrawl pui pui a inhnawh khat vek bawk. Tui lianin he hmun a suasam lai hian he mandir-ah hian mihring an awm khat tlat niin an sawi bawk. Mithlain ka han suangtuah a, a rapthlakin hmuh a hrehawm takzet a ni.
Heng lai vel hi tun hma chuan bazar lun tak a ni thin a, tunah chuan lui kawr ruam, lung leh hnawlin a hnawh khat vek a. Kawngpui ni se a hek hiam huam bawk a.
Tlan fo nan a itawm lem lo! |
Kum khatah thla ruk chhung teh meuh vurin a khuh a, vur awm loh lai lahin sakhuana avanga khualzin mi maktaduai telin kawng chhiat a that pawisa lovin he kawng hi an zawh leh thin bawk si a. Tin, a leilung hi, lung hmun ni mah se, a lei awm chhun erawh lei sakhat lo tak, lung thil leh lei vung ang deuh roh vek hi a ni bawk. Kawng enkawl harsa ber pawl a tlin ka ring.
Badrinath Valley |
A lehlamah chuan, he hmun avang hian Uttarakhand state hian sum tam tak a haih lut kum tin thin a. Agriculture emaw, horticulture emaw, engmah dang innghahna tlak ei zawnna an nei lo va; khualzinho chu an sum hnar lian ber a nih miau avangin anni tan chuan he kawngpui hi kal pawh theiha siam leh enkawl reng a tul tlat a ni.
A enga pawh chu ni se, chhiatna rapthlak takin a nuai atanga thla hnih/ thum hnu lekah, tuna kan tlan mekna kawngpui hi sorkarin a lai tlang leh thei a, sawrkarin chutiang hmun remchang lo leh kawng sial harsatna hmuna rang tak maia kawngpui, motor lian tlan theihna a han sial tlang leh mai theite chu mak tih loh rual a ni lo.
Kawng chhe mah se a mawi hle lawi si! Thing leh pangpartel lo pawhin a ropuizia hi Pathian hian a va tarlang thiam em! |
Tlangkawmna
India ram chhunga khaw hmawr tawng ber Mana |
Tlangkawmnaah, Uttarakhand state chanchin tawi te han sawih daih ila: November ni 9, kum 2000-ah India state 27-na atana puan a ni a. Mizoram aiin kum sawm chuangin a naupang a ni. He state hi tlangram chhengchhe tak mai a ni a, kum tin leimin, tui lianin chhiatna rapthlak a thlen thin a. Chhiatrupna thlen tamna ber pawl a ni hial awm e. Hetia Uttarakhand state-a hmun sang lam fanga kan zin kual chhunga Uttarakhand state ka hmuh dan thenkhat han tarlang leh ila:
1) He state hi state naupang te e ti lovin, state hmasawn chak tak, state thang chak tak a ni. Kawngpui an nei tha thawkhat a, thingtlang kilkhawr tak tak pawh metal road tha takin a pawh deuh vek a.
Mana khua leh a chhehvel chu a mawi hle a ni |
Metal road thlen lohna kawng pawh khualzin tlawh pawh theihin sawrkarin kawng a enkawl reng a, inkalpawhna kawngpui chu an state hmasawnna ki pawimawh ber a ni tih an hre chiang a, sawrkarin a ngai pawimawh takzet a ni.
Kan thian hovin |
2) He state hian vanneihna tak an nei a. Hindu ho thawnthu hluia an temple hmun pawimawhho chu he state-ah hian a awm kim emaw tih mai tur a ni. Tin, Hindu-ho lui thianghlim Ganges pawh he state atanga intan hi a ni bawk. Hemi avang hian kum tin khualzin maktaduai chuangin heng hmun pawimawhte hi an tlawh a. Sawrkarin heng mite hnen atang hian sum a haih lut nasa a, sawrkar tan kawngpui chu ngaihthah chi a ni lo.
Mana panna hi a mawi danglam khawp mai |
3) Ram ngaw an humhalh tha hle. He state hian an chakna hnar chu ramngaw leh Pathian kutchhuak mawina chu a ni tih an hre chiang hle bawk. A state pumpui zau zawng atanga chhutin 12% zet Protected area chhungah a awm a ni. Heng PA-ah hian khualzin thlen theihna rest house nuam tak a awm deuh vek bawk. Chuvangin, eco-tourism chu state sum hnar pawimhawh ber a ni.
4) Hotel leh Guest house reng reng awlsam takin, Internet atanga hauh lawk (book) theih vek a ni a. Hei hian nasa takin khualzin a hip bawk. He state hian vanneihna dang tam tak a neih zingah, an state khawpui atana Dehradun an hmang thei hi an vannei chungchuang hle. He khuaah hian India ram pum huapa zirna hmunpui, research hmunpui eng emaw zat a awm a, heng te hi tunah chuan Uttarakhand state hian a chhawr tangkai takzet a ni.
Kawng hi a kerin an ker kua a ni ber e! |
5) Dan lekkawh chungchangah, a bik takin Forest Department chu mipuiin an hlau a, an zah hle bawk. Khualzin kal duhna hmun (tourist destination) tam zawk hi Forest department kuta awm a nih miau avangin, mipui mimirin Environment
pawimawhna an hre hle a ni.
A tawp ber atan, he state hian kawlphetha a ngaihpawimawhzia chu, he lui pawimawh, Alakananda luiah ringawt hian tuikhuah 60 chuang teh meuh sa turin a ruahman riap mai! Khuap ta se, Hindu-ho lui thianghlim, Ganges hi a kang hial mai thei a ni. Chuti zat tuikhuah chuan nasa takin environment a nghawng dawn avangin an duh angin hma an la chak thei lo va, an la tihlawhtling thei lo mai zawk a. Heti chung hian hmun tam takah tuikhuah, megawat eng emaw zat siam chhuak thei an nei thluah a. He state hian a theihna leh chakna hnar chu kawlphetha leh inkalpawhna kawngpui a ni tih a hre chiang hle.
Khuarel chhiatna an tawrh nasatzia hi hmun sawma thena hmun khat pawh kan hmu lo na a, an tawrh nasatzia erawh kan hre thiam ve riai ruai chauh a ni.
31st October 2013 zing dar ngaah Joshimath atangin Dehradun panin kan bus lian zet mai chuan kan thlenna GMVN guest house kan chhuahsan a. Kan thlenna hmun hi a penhleh deuh a, a panna kawng hi a chep deuh avangin, kan bus windshield chu ko pang lung lawrah driver-in a tauh palh a, a keh sawm chiang hle mai. Joshimath ang khaw teah han thlak maina tur a awm si lo va. Khati ang khaw vawtah khan, kan driver, putar zet tawh mai chuan khur bauh bauh chungin motor a khalh a. A vawhzia leh kawng chhiatzia hre ran chungin, rilru nuam lo takin kan chuang a, kan tlan tan chauh a ni si a, a huphurhawm duh kher mai.
Pathian hruaina azarah tluang takin kan tlan a, harsatna engmah awm lovin zan dar rukah kan chenna, Wildlife Institute of India, Dehradun kan thleng leh ta a ni.
Samson Thanruma
Dt.13/01/13
All photos posted in this article are taken by the author(c)